TÜRKÇE ŞİİRLER İÇERİSİNDE FELSEFÎ DİZELER

 

Her ne kadar edebiyatımız yalın ya da ağır dilli olsa da o dil içerisinde mutlak cümleler veya dizeler saklı kalır. Halk edebiyatından divan edebiyatına, divan edebiyatından mili edebiyata hatta ikinci yenicilere kadar hemen hemen her ozanın / şairin dizelerinde felsefeden parçalar yer etmektedir. Dolayısıyla bu çalışmamda tüm şairler olmasa da belli başlı şairleri ya da ozanların dizelerini ele alıp felsefi dizeler içerisinde felsefeyle kaybolacağız…

 

YUNUS EMRE: Halk Edebiyatı’nın önde gelen isimlerinden biri olan Yunus Emre, Divan’ında şöyle der:

“Bir ben var benden içerde,

Benden daha ziyade…”

Söz konusu olan bu dizelerde felsefenin tam anlamıyla ince ince işlendiği açıktır. Ozanımız kendi benliğinin derinliğinde yer alan bir ben’i daha olduğunu vurgulamıştır…

 

EDİP CANSEVER – Gelmiş Bulundum adlı eserinde yer alan “MASA DA MASAYMIŞ HA” şiiri felsefeden izler taşımaktadır.

Şiirde şöyle yazar şairimiz:

“Adam yaşama sevinci içinde
Masaya anahtarını koydu
Bakır kâseye çiçekleri koydu
Sütünü yumurtasını koydu
Pencereden gelen ışığı koydu
…
Üç kere üç dokuz ederdi
Adam koydu masaya dokuzu
Pencere yanında gökyüzü yanında
Uzandı masaya sonsuzu koydu
…
Masa da masaymış ha
Bana mısın demedi bu kadar yüke
Bir iki sallandı durdu
Adam ha babam koyuyordu…”

Bu dizelerde “masa” metaforuyla vurgulanan şey aslında insan “zihni”dir. İnsan her şeyi zihninde toplamaktadır. Şiirin temasında ise yalnızlık işlenmiştir.

 

TURGUT UYAR – Dünyanın En Güzel Arabistan’ı adlı eserinde yer alan “GÖĞE BAKMA DURAĞI” isimli şiirinde gök metaforuyla özgürlüğe işaret eder. Turgut Uyar bir filozof edasıyla şu dizeleri yazar:

“İkimiz birden sevinebiliriz,
 Göğe bakalım…”

Bu dizede anladığımız şey; şair muhatabı olan kadınla birlikte bir saadet arayışındadır. Ama bu saadet “evsiz”dir. Şiirin devamı şu şekildedir:

“Bu evleri atla, bu evleri de, bunları da
 Göğe bakalım…”

Burada evler, sokakları karanlık kılmıştır. Oysa şair gökyüzüne bakmaya çağırmaktadır.  Gök şairde apayrı ve kozmolojik bir yer etmiştir. Gök umudun, özgürlüğün sembolüdür. Özgürlük sonsuzluk anlamına gelir. İkimiz birden özgür olabiliriz, sonsuz olabiliriz demek istenmiştir. Şair bu dizeleri söylerken insanın özgürlüğünü sınırlayıcı kılmamıştır.

 

ŞÜKRÜ ERBAŞ – Yaşıyoruz Sessizce adlı eserinde ise Antik Yunan dünyasına uzanmış ve kelimeleri diyalektiğin içine değdirmiştir. Öyle ki şairimiz “İKİ HAYAT” isimli şiirinde dizeleri şöyle ağlatmıştır:

“…
Bu neyin korkusudur
Herkes kendinin de ücrasına çekiliyor
Ne hazin. Ölüm yaşayana gelir değil mi?

Benim iki hayatım oldu diyorum
İki kere yaşayacağım, iki kere öleceğim
Boşluk bile bunlardan anlamlı bakıyor…”

Yine aynı eserde başka bir şiirinde ise şöyle yazar: “İNSAN TANRIDAN ÖNCE SEVGİYE İNANIR…” Dolayısıyla inançtan önce sevgi gelir…

Bağbozumu Şarkıları adlı eserinde Şükrü Erbaş, diyalektiği sevgili üzerinden sunuyor bizlere:

“Dünya bir gölgelikmiş,
Doğan ve batan günden öğrendim.
Sevgilim
Önce ölümden, sonra senden doğdum ben.” 

 

NAZIM HİKMET – Piraye’ye Mektuplar adlı eserinde Piraye’sine yazdığı bir mektubun sonunu şöyle bitirir:

“…Çünkü dünyada mesela alelumum (özel olmayan / cinsle, türle ilgili olan) aşk yok, alelumum insan olmadığı gibi. Felsefeyi fazlaca kaçırdım. Fakat senin aşkın benim felsefemden bir parçadır karıcığım…” Piraye’ye yazılan bu cümleler felsefenin edebiyat hali sayılabilecek niteliktedir…

 

AHMED ARİF – Hasretinden Prangalar Eskittim adlı eserinde yer alan “UNUTAMADIĞIM” adlı şiiri felsefi boyutlar taşır. Şairimiz bu şiirde şöyle yazar:

“-To be or not to be- değil,
-cogito ergo sum- hiç değil…
Asıl iş anlamak kaçınılmazı
Durdurulmaz çığı, Sonsuz akımı…

Susmak, gözlerinde susmak
Ustura gibi
Gözlerin hani..” 

Bu dizelerden de anlaşılacağı üzere, olmak ya da olmamak değil, düşünüyorum o halde varım, hiç değil… Asıl iş kaçınılmazı ve sonsuzu anlamak. Gözlerde susmak gerekir fakat ustura gibi kesen gözlerin hani… Öyle ki, şiirde şairin özlemle aradığı ‘gözler’dir.

 

CEMAL SÜREYA – Sevda Sözleri adlı eserinde yer alan “KAN VAR BÜTÜN KELİMELERİN ALTINDA” adlı şiirinde kelimelerin kana büründüğü aktarılır. Kimi zaman ağzımızdan çıkan sözlere bıçaklar saplanıyor. Saplanan bıçak öldürüyor kelimeleri… Dolayısıyla kelimeler ölüyor ve kana bulanıyor.

Sonuç olarak baktığımızda, okuduğumuz her şiir bize normal birer dize gibi gelebilir. Oysa o dizelerin derinliğini ve anlamını şiirin içinde kaybolan insanlar bilebilir…

İNSANI İNSAN İÇİNDE ARIYORUM

İnsanlığın 21. yüzyılda da etki alanını genişleten en temel problem “varoluş” problemi olmuştur. Varoluş, insanın kendi yaşamını ve kendini sorguladığı bir döngüdür. İnsan sorgulamadığı vakit yaşayan ölüdür. Bu makaleyi kaleme alırken masaya yatırdım tüm düşünceleri ve sorguladım. Şimdi varoluş içinde yok olmaya başlayalım adım adım…

Varoluş kelimesinin köküne inmek varoluş problemini anlamamızda biraz daha geniş pencere açacaktır. Varoluş şu iki kelimeden ibarettir: Varlık ve oluş.Varlık, (1) yokluk ya da gerçek dışı olana, (2) görünene veya hayali olana ve nihayet (3) daha önce olmayıp da sonradan vücuda gelene karşıt olarak, var olanı, kendinde olanı ve nihayet kalıcı ve sürekli olanı tanımlar. Oluş ise, yokluktan varlığa, ya mutlak ya da göreli bir geçişi ifade eder. Buna göre de mutlak anlamda oluş, ya yokluktan varlığa ya da varlıktan yokluğa geçişi tanımlar.

Varoluşun kökeni bu şekilde iken varoluşçuluk terimi nasıldır? Bu terimi en güzel şu cümle özetler: “Sartre, Jaspers, Camus, Heidegger ve Marcel gibi düşünürler tarafından geliştirilen, modern dünyanın, özellikle, kitle toplumu üzerinden kendisini gösteren, krizinden beslenen çağdaş felsefe akımıdır.”[1]

Sartre’ın varoluşçu anlayışına göre, eğer Tanrı yoksa –varoluşu özden önce gelen- bir varlık vardır.[2] Marksist estetik kuramından etkilenen Sartre’da, sanatın toplumu özgürleştirici ve insanın hümanist değerlerini arttırıcı bir rolü bulunur. Sartre, ateist hümanist varoluş felsefesini kurar ve buradan hareketle, varoluş özden önce gelir, der. Bunun ise tam olarak anlamı şudur: İlkin insan vardır, insan önce dünyaya gelir, var olur. Daha sonra tanımlanıp, belirlenir ve özü ortaya çıkar.

Sartre’a göre insan için hayal gücü çok önemlidir. İnsan hayal gücünden beslenmelidir. Eğer insan hayal gücünden beslenirse kafasında kuramayacağı hiçbir şey olamaz. Öncesinde de belirttiğim gibi Marksist estetik kuramından etkilenen Sartre için, sanatın amacı, insan özgürlüğüdür.[3]

İnsan İçindeki Bulantı

Tüm bu yazdıklarımdan sonra Sartre’ın Bulantı (1938) eserine değinmem yararlı olacaktır. İnsanı iç bulantısı bırakmaz. İçten içe kan kusar insan. İnsanın iç sıkıntıları ile karşı karşıya gelmesi, insanda bir irkilme, tiksinme hali bırakır. İşte Sartre buna “Bulantı” adını verir.

Sartre Bulantı eserinde şöyle yazar:  “Benim bildiğim nesnelerin insana dokunmaması gerekir. Çünkü canlı değillerdir. Aralarında yaşar, onları kullanır, sonra yerine koruz. Onlar sadece yararlıdırlar. Oysa bana dokunuyorlar. Çekilmez bir durum bu. Onlarla bağlantı kurmak korkutuyor beni. Sanki hepsi birer canlı hayvan.” [4] Öyle ki Sartre burada tüm nesnelerin varoluşunu sorguluyor. Sartre’a göre insan kendisini anlamsız bir varlık ve boş bir hayat karşısında buluyor.

Yaşamın anlamından kuşku duymak ve bu kuşkuyla yaşamak varoluşun ilk aşaması olan “tiksinti/bulantı” haline takılıp kalmasından ibarettir. Bana göre Sartre’ın Bulantı eserinin en vurucu yeri şu kısımdır: “Sokaklarda da ne idüğü belirsiz bir yığın gürültü sürüp gidiyor.” [5]Dünya eşit bir yer değildir. Bu eşitsizlik içinde eşitliği korumaya ihtiyaç vardır. Fakat gelin görün ki birçok bilinmeyenli denklem eşitsizliği içinde kaybolmuşuz. Aslında bir varmışız bir yokmuşuz. Varoluşçu karakterler aslında yaşamdan uzak, yalnız ve umutsuzdurlar. Kendi kabuklarına çekilip dünyayı uzaktan izlerler. Tıpkı Sartre’ın Bulantı romanındaki A. Roquentin gibi…

Arayıştaki Aylak Adam

Yusuf Atılgan’ın Aylak Adam (1959) romanı; toplumdan kopukluğun, yabancılaşmanın aynı zamanda bir arayışın izlerini tıpkı bir kişinin ellerinde taşıdığı senelerin izi gibi taşımaktadır. Romanın başkarakteri olan C.’nin, yaşamını dört bölümle anlatan bu yapıtta, bir tutamak arayışı söz konusudur.

Romanda şu cümleler yer alır: “Düşünüyordu: Çağımızda geçmiş yüzyılların bilmediği, kısa ömürlü bir yaratık yaşıyor. Sinemadan çıkmış insan. Gördüğü film ona bir şeyler yapmış. Sokak sinemadan çıkmayanlarla dolu; asık yüzleri, kayıtsızlıkları, sinsi yürüyüşleri ile onu aralarına alıyorlar, eritiyorlar.”[6]Burada karakterin sözünü ettiği eritmek kelimesinin anlamı açık ve nettir ki kalabalıkların hayal gücünü öldürüp, erittiğidir. Aylak Adam hayal kuran bir kişinin desteklenmesini ister. En nihayetinde hayal gücü, insanın ufkunu genişletir.

Yazar hayal gücüne değindikten sonra bu koca kalabalık içinde nasıl var olunur sorusunu şöyle cevaplar: “…kendi boyadığım bir resmi göstereceğimi söyledim. Kalabalığı yardık. Uzun uzun baktı.”[7] Burada vurgulanan kalabalık içinde var olmanın yolunun sadece kalabalığı yarmaktan geçtiğidir. İnsanın varoluşunda dil en temel unsur olarak yer almaktadır. Yusuf Atılgan, kalabalık yarılsa da kelimelere verilen anlamlardan ve değerlerden de söz eder. “Sevmek! Kelimelere herkes kendine göre bir anlam, değer veriyor galiba. Bu değerler aynı olmadıkça iki kişi iki ayrı dili konuşmuş olmuyor mu?”[8]Değerler bir olmadıkça iki kişi iki ayrı lisanda konuşmuş olup anlaşılmaz duruma düşmüş olurlar.

Değerler dışında Aylak Adam, modern insanın huzursuzluğunu ve bir tutamak arayışı içinde olduğunu şu cümlelerle anlatır. “Tutamak sorunu. İnsanın bir tutamağı olmalı… Dünyada hepimiz sallantılı, korkuluksuz bir köprüde yürür gibiyiz. Tutunacak bir şey olmadı mı insan yuvarlanır. Tramvaylardaki tutamaklar gibi. Uzanır tutunurlar. Kimi zenginliğine tutunur; kimi müdürlüğüne, işine, sanatına…” [9]

Oğuz Atay, Yusuf Atılgan’ın Aylak Adam eserini okuduktan sonra insanın tutamak sorunu kısmı, kendisinin dikkatini çekmiştir ve ardından Tutunamayanlar’ı kaleme alır.

Tutunacak Bir Dalımız Kalmadı, Tutunamıyoruz

İnsanı, insan içinde ya da insanı kendi içinde aramanın hatta arayıp bulmaya çalışmanın yolunun çok okumaktan ve çok sorgulamaktan geçtiğini düşünüyorum. Günümüzde insanların insanlığa dair hiçbir şey yapmadığı kanısındayım.

Başlarda bahsettiğim tutamak sorununa değinmek yerinde olacaktır. Yusuf Atılgan’dan sonra, Oğuz Atay Tutunamayanlar’da (1971) şu cümleyi yazar: “Bir şeyler yapmak, bir yere tutunmak istiyorum.”[10]İnsan bir yere tutundu mu kendini güvende hissediyordu. Başına ne gelirse gelsin ayakta durabilmek adına çaba sarf ediyordu.

Öyle anlar ki oluyor ki insan koca evrende tutunacak bir şeyler istiyor. Yeri geliyor sevgiye tutunuyoruz ya da tutunmaya çalışıyoruz. Sevgiye tutunmak kadar güzel bir şey yoktur. Bir şeye, bir şeylere tutunmak güven veriyor insana. Kişi kendinin güvende olduğunu daha iyi biliyor. Ama an geliyor tutunacak dalımız kalmıyor. Oğuz Atay’ın deyişi ile: “İnanarak dinlememizi güçleştiriyorlar. İnsan her sözü kuşkuyla karşılıyor artık. Gerçekle düş birbirine karışıyor; yalanın nerede bittiğini anlayamıyoruz. Tutunacak bir dalımız kalmıyor. Tutunamıyoruz.”[11]

Sonuç olarak insanı insan içinde arıyoruz. Bulamıyoruz. Koca kalabalık ortasında var olmaya çalışırken yok oluyoruz. Hayat bize acı yüzünü göstermekten başka bir şey yapmıyor. Bunu fark edip hayatın acı yüzüne gülemiyoruz.

Kimi zaman Sartre’a bulanıyoruz. Ama bunalmıyoruz. İçimize kusuyoruz ne varsa. Gökten yere düşen yağmur taneleri gibi düşüyoruz hayatta ama geri kalkıyoruz. Pes etmek lügatimizde yer almaz iyi biliyoruz. Ama çoğumuz pes ediyoruz. Bazen Yusuf Atılgan gibi aranıyoruz, aylak aylak geziyoruz. Zaman neyi, neleri gösterecek bilmiyoruz ve her şeyi zamana bırakıyoruz.  Yeri geliyor bir Oğuz Atay eserinde yalvaran bir karakter oluyoruz: “Kader bizim yüzümüze gülmez albayım, gülmez! Gülse gülse arkamızdan güler…” diyoruz. Meğer yüzümüze gülen tek şeyin yalnızlık olduğunu anlıyoruz…

KAYNAKÇA

·         Ahmet CEVİZCİ, Felsefe Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul, 2017

·         J. P. SARTRE, Varoluşçuluk, Say Yayınları, İstanbul, 2016

·         J. P. SARTRE, Bulantı, Can Yayınları, İstanbul, 2016

·         Yusuf ATILGAN, Aylak Adam, Can Yayınları, İstanbul, 2019

·         Oğuz Atay, Tutunamayanlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018

---

[1] Ahmet CEVİZCİ, Felsefe Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul, 2017,s.442

[2] J. P. SARTRE, Varoluşçuluk, Say Yayınları, İstanbul, 2016, s.63

[3] J. P. SARTRE, Varoluşçuluk, Say Yayınları, İstanbul, 2016, s.71

[4] J. P. SARTRE, Bulantı, Can Yayınları, İstanbul, 2016, s.28

[5] J. P. SARTRE, Bulantı, Can Yayınları, İstanbul, 2016, s.20

[6] Yusuf ATILGAN, Aylak Adam, Can Yayınları, İstanbul, 2019, s.24

[7] Yusuf ATILGAN, Aylak Adam, Can Yayınları, İstanbul, 2019, s.34

[8] Yusuf ATILGAN, Aylak Adam, Can Yayınları, İstanbul, 2019, s.89

[9] Yusuf ATILGAN, Aylak Adam, Can Yayınları, İstanbul, 2019, s.183

[10] Oğuz Atay, Tutunamayanlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018, s.112

[11] Oğuz Atay, Tutunamayanlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018, s.254